راهاندازی قطار ترکیه-ایران-افغانستان میتواند نقش راهبردی ایران در ترانزیت منطقه را افزایش داده و به عنوان رقیب جدی برای کریدور میانی و راهگذر لاجورد باشد.
به گزارش پایگاه خبری ریل نیوز به نقل از اقتصاد معاصر، در ماههای اخیر قطار ترکیه- ایران-افغانستان با حاشیههای بسیاری همراه بوده و اکنون به نظر میرسد که برخی از این اختلافات برطرف شده است، به طوری که در اوایل هفته جاری دومین قطار ترانزیتی افغانستان به ترکیه از ایستگاه روزنک در ولایت هرات حرکت کرد. این قطار حامل ۵۵۰ تن ماده معدنی بوده و به ایستگاه بیلیجیک در ترکیه خواهد رسید.
راهاندازی این قطار نشان میدهد که برخلاف تلاش ایالات متحده و شرکای آن برای حذف ایران از مسیرهای ترانزیتی، هنوز جمهوری اسلامی به عنوان امنترین و کمهزینهترین کریدورها محسوب شده و کشورهای همسایه دست آخر به سمت تهران سوق خواهند یافت. در این میان، تکمیل راه آهن خواف-هراف نقش مهمی در اتصال اروپا به افغانستان و فراتر از آن دارد. در دسامبر ۲۰۲۰، ایران و افغانستان اولین خط راهآهن برون مرزی بین دو کشور را افتتاح کردند. کار روی خط راهآهن ۲۲۵ کیلومتری که خواف، شرق ایران را به هرات در غرب افغانستان متصل میکند در سال ۲۰۰۷ آغاز شد.
اهمیت راهآهن خواف-هرات
در حال حاضر، محمولههای افغانستان از طریق شبکه جادهای ایران به بندر چابهار و سایر شهرهای ایران از طریق جاده حمل میشود. راهآهن خواف-هرات حجم این تجارت را افزایش میدهد و براساس برآوردها، این راهآهن، سالانه ۶ میلیون تن بار و یک میلیون مسافر را حمل میکند. همچنین، کالاهای افغانی به بنادر خلیج فارس، خلیج عمان و دریای خزر و بنادر زمینی در غرب و شمال غرب ایران منتقل میشوند تا به بازارهای جهان دسترسی داشته باشند.
در واقع، راهآهن خواف-هرات نه تنها تجارت افغانستان با ایران یا اقتصاد افغانستان را تقویت میکند، بلکه برای ایران و کشورهای فراتر از آن، از جمله تاجیکستان، قرقیزستان، چین و هند، ارزش و اهمیت بسیار زیادی دارد؛ به ویژه تاجیکستان و قرقیزستان میتوانند منتظر دستاوردهای بیشتر خط راهآهن از طریق افغانستان و ایران باشند، زیرا آنها میتوانند از طریق ارتباط با افغانستان به مسیرهای تجارت دریایی مانند بندر چابهار ایران و همچنین اروپا دسترسی پیدا کنند. این راهآهن وابستگی آنها به ترکمنستان و ازبکستان و همچنین روسیه را کاهش خواهد داد.
همچنین تهران مشتاق ایجاد مشاغل بیشتر و کاهش فقر در غرب افغانستان است تا از ورود مهاجران افغان به ایران جلوگیری کند. گفتنی است که پروژههای ارتباطی مانند خطآهن خواف-هرات و چابهار-زاهدان-مشهد توسعه اقتصادی در استانهای شرقی سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و کرمان را بهبود میبخشد.
رقیب جدی کریدور میانی
همانطور که اشاره شد، در سالهای اخیر غرب با محوریت ایالات متحده به دنبال دور زدن ایران است تا علاوه بر کاهش اهمیت ژئواکونومیکی ایران، درآمدهای ترانزیتی کشور را کاهش دهد. با این حال اتصال ریلی ترکیه به افغانستان از طریق ایران، نشاندهنده شکست این پروژه بوده و جایگاه ترانزیتی ایران به سهولت قابل حذف شدنی نیست.
یکی از پیامدهای این اتصال ریلی، معرفی جایگزینی برای کریدور میانی بوده که پس از حمله روسیه به اوکراین اهمیت یافته و همچنین حجم بار انتقالی از طریق آن را افزایش داده است. این کریدور با نادیده گرفتن ایران، اتصال ریلی چین و کشورهای آسیای مرکزی را به آذربایجان و گرجستان و در نهایت به ترکیه و اروپا متصل میکند.
در تاریخ ۵ ژوئیه، نخستین کامیونهای چینی ارسالشده از مسیر حملونقل بینالمللی ترانس خزر (کریدور میانی) توسط کشتیرانی دریای خزر آذربایجان به باکو تحویل داده شد. کامیونهایی که وارد آذربایجان میشوند، از طریق گرجستان و ترکیه به کشورهای اروپایی منتقل خواهند شد. پیش از این و در ماه می، چین سه کامیون به وزن ۸۰ تن را به صورت آزمایشی از بندر کوریک قزاقستان به طریق کریدور میانی به اروپا فرستاد.
مقامات آذری با تاکید بر اهمیت همکاری چین و آذربایجان در ابتکار یک کمربند و جاده (BRI) به ویژه در بخش کریدور میانی، بر موقعیت استراتژیک آذربایجان به عنوان حلقه کلیدی بین چین و اتحادیه اروپا تاکید دارند. این امر در تقویت رابطه پکن و باکو تاثیرگذار بوده و باعث انعقاد توافقنامه مشارکت راهبردی بین دو کشور شده است.
با این وجود، چین همواره به دنبال متنوعسازی مسیرهای ترانزیتی خود بوده و سعی کرده که وابستگی خود به یک مسیر خاص را کاهش دهد. این امر در مورد کریدور میانی نیز صادق است، یعنی با وجود حمایت پکن از این کریدور اما در پی یافتن مسیرهای جایگزین نیز بوده و باید توجه داشت که کریدور میانی به دلیل حمل دریایی آن از طریق خزر، نسبتا گرانتر است که مجددا میتواند بر تصمیم آینده پکن تاثیرگذار باشد.
در این راستا، چین از مسیرهای جایگزین مانند راهگذر چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه نیز حمایت میکند اما اکنون با راهاندازی قطار ترکیه–افغانستان از طریق ایران، چین میتواند روی این مسیر نیز حساب ویژه باز کند. باید توجه داشت که این خط ریلی میتواند با گسترش به چین، تاجیکستان و قرقیزستان تحول مهمی در ترانزیت آسیای مرکزی نیز ایجاد کند. در سالهای اخیر نیز کشورهای محصور در خشکی منطقه همواره تمایل خود به پیوستن به بندر چابهار را اعلام کردهاند.
کمرنگ شدن مسیر لاجورد
ترکیه از دیرباز به دنبال اتصال به افغانستان و بنادر جنوبی پاکستان بوده و در این راستا مسیر لاجورد را با دور زدن ایران طراحی کرد. این مسیر پس از اتصال قفقاز به ترکمنستان، ترکیه را به افغانستان متصل میکند. کریدور لاجورد در سال ۲۰۱۸ فعالیت خود را آغاز و شمال استان فاریاب افغانستان را به ترکمنباشی ترکمنستان متصل میکرد. سپس از طریق دریای خزر به آذربایجان و با راهآهن به گرجستان و ترکیه میرسد. بدون تردید، این اتصال مهم است، زیرا نقش افغانستان را در حملونقل به خاورمیانه و آسیا و همچنین موقعیت آن را در جاده ابریشم جدید تقویت میکند.
اما افتتاح خط ریلی خواف-هرات به این معنی بود که جدای از ارتباط بهتر بین دو کشور، افغانستان نیز از این فرصت برای تردد قطار به ترکیه از طریق ایران برخوردار خواهد شد. مقامات راهآهن سه کشور در ماههای گذشته با برگزاری نشستهای مختلف، حملونقل ریلی بین ترکیه و افغانستان را ارزیابی کردهاند.
ترکیه که همواره سیاست عملگرایانه داشته، بدون تردید مسیر امن، کوتاه و ارزان ایران را به دور زدن آن ترجیح میدهد. علاوه بر این، این خط دارای فرصتهای توسعه به سمت پاکستان و هند بوده و قدرتیابی این دو کشور، مزایای اقتصادی و امنیتی قابل توجهی را برای کشورهای این کریدور خواهد داشت. این امر همچنین میتواند به بهبود روابط بین اسلام آباد و دهلی کمک کند.
در مجموع، راهاندازی راهآهن ترکیه-ایران-افغانستان پتانسیل بالایی برای ایجاد تحول در ترانزیت منطقه و فرامنطقه دارد. انتظار میرود که این مسیر باعث تقویت یکپارچگی منطقهای و ایجاد فرصتهای تجاری جدید شود و در بحبوحه جنگ اوکراین و احیای کریدور میانی اهمیت بیشتری پیدا کند. این مسیر به دلیل تحریمهای بینالمللی علیه روسیه از اهمیت ویژهای برخوردار شده و به این ترتیب خود را به عنوان یک مسیر ترانزیتی جایگزین بین اروپا و چین معرفی میکند.