قونقا، نامی آشنا و مشهور در تبریز است که شاید روزانه چند بار از سوی مردم این کهن شهر بر زبان جاری می شود و همواره در طول تاریخ حداقل یکصد ساله این شهر واژه ای مطرح بوده و در حقیقت می تواند تداعی کننده حرکت از سنت به مدرنیته در کشور باشد.
به گزارش پایگاه خبری ریل نیوز به نقل از ایرنا، قونقا که واژه ای ترکی بوده و به زبان روسی راه یافته به معنی چرخ و تایر است، همان تراموای غربی که به سال ۱۲۸۰ هجری شمسی به همت چند تن از مردان خیر تبریز و با پشتکار و پایمردی قاسم خان امیر تومان، نخستین شهردار این شهر که از دانش آموختگان دانشگاه سن سیر فرانسه بود و پس از شهردار شدن، چاپخانه سربی، چراغ برق و تلفن را برای نخستین بار در ایران به تبریز آورد، ساخته شد.
این وسیله نقلیه که در بدو تاسیس با الهام از کشورهای اروپایی تراموا نامیده می شد، پس از اشغال آذربایجان از سوی نیروهای روسیه تزاری در ۹ اردیبهشت ۱۲۸۸ هجری شمسی و ماندگار شدن آنها تا سال ۱۲۹۶، به دلیل استفاده سربازان روسی (سالدات ها) از این وسیله، به تدریج نام قونقا به خود گرفت.
قونقا تا شهریور ۱۳۲۰ در تبریز فعال بود و در این هنگام آذربایجان به اشغال ارتش شوروی درآمد و برای همیشه از فعالیت بازماند.
این وسیله نقلیه که در زمان خود از اهمیت بارز و فوق العاده در حمل و نقل عمومی برخوردار بود، برای شهروندان تبریزی وسیله ای برای رفت و آمد از غرب به شرق این شهر به شمار می آمد که پس از گذشت ۱۲۴ سال از ساخت و راه اندازی آن، هم اکنون نیز طرح حجمی آن به مکانی برای جلب و جذب گردشگران تبدیل شده است.
بدون تردید، فکر ساخت و و راه اندازی قونقا در تبریز می تواند الگویی مناسب برای مدیران شهری امروزی باشد که با کمترین هزینه و با همت و عزمی برجسته، توانستند در آن زمان که هنوز مسایل مربوط به حجم سنگین ترافیک مطرح نبود، حداقل بخشی مهمی از مسایل مربوط به حمل و نقل درون شهری را مرتفع و در وقت و انرژی مردم صرفه جویی قابل ملاحظه ای صورت دهند.
نکته قابل توجه در چگونگی راه اندازی قونقا، تلاش بزرگ مردان آن زمان تبریز برای رفع مشکلات مربوط به حمل زباله های شهری بود که به دلیل پستی و بلندی های متعدد، حمل زباله و نخاله از نقاط مختلف تبریز توسط چارپایان به خارج از شهر بسیار سخت و دشوار بود.
برهمین اساس ایجاد خط تراموای اسبی بهترین راهکار بود که توسط پیمانکاری به نام وارطان، کارهای مقدماتی ساخت این وسیله شروع شد که البته براساس اسناد تاریخی شاسی آن از روسیه وارد تبریز شده بود.
ابتدا از قونقا که در مسیر خیابان راه آهن تا چهارراه منصور (شهید بهشتی) فعلی ریل‌گذاری شده بود برای جمع آوری زباله و نخاله های شهری و همچنین پر کردن چاله ها استفاده می شد که پس از مدتی اتاقک هایی روی شاسی قونقا نصب شد تا از آن برای حمل و نقل مسافران درون شهری استفاده شود.
واگن‌های قونقا، دارای ترمز بوده و در قسمت جلو و عقب آن محلی برای بستن افسار اسب ها تعیین شده بود و زمانی که قونقا به انتهای مسیر می رسید، اسب ها از جلوی قونقا باز و به قسمت عقبی بسته می شدند.
امروز میدان قونقاباشی (سر قونقا) در تبریز یادگاری از آن دوران است که در حقیقت آخرین ایستگاه قونقا محسوب می شد که در آن منطقه اصطبلی با ساختمان قرمز رنگ وجود داشت تا اسب ها در آن محل نگهداری شوند.
یکی از شهروندان کهنسال تبریز با اشاره به بلیت فروشی برای سوار شدن به قونقا، می گوید: قیمت این بلیت ها برای هر نفر یک عباسی (یک دهم یک ریال) بود که شخص فروشنده، کیف به دست، آنها را به صورت سیار می فروخت.
یعقوب علیزاده که ۹۲ سال سن دارد، می افزاید: در آن دوران اگر کسی بدون بلیت سوار قونقا می شد، راننده با ترکه خود چنان بر دستان این افراد که اغلب کودکان بودند، می کوبید که تا هفته ها آثار آن از بدن بچه ها از بین نمی رفت.
وی با بیان اینکه قونقا چهره سنتی آن زمان تبریز را به نوعی مدرنیزه کرده بود، اظهار می کند: البته آن زمان ها نیز هر کسی قادر نبود سوار قونقا شود و به عبارتی این وسیله نقلیه جزو وسایل لوکس آن دوران به شمار می رفت.
علیزاده می گوید: موقعی که قوای روس در جریان تحولات سیاسی شهریور ۱۳۲۰ به تبریز وارد شدند، به تدریج قونقا نیز فعالیت خود را به پایان رساند.
اما حقیقت از کار افتادن قونقا به تلاش قوای روس برای به کار انداختن مکانیکی آن بود که در این راه موفق نشدند، چرا که موتور ساخت روس به دلیل اینکه پروانه نداشت، داغ می کرد.
براساس شواهد تاریخی و به گفته تعدادی از افرادی که در آن دوران حضور داشتند، پس از مدت کوتاهی روس ها اسب های قونقا را نیز با خود بردند و ریل ها نیز پس از حدود شش سال از زمان خروج قوای روس از تبریز بر سر جای خود باقی بود تا اینکه با آسفالت خیابان ها در سال ۱۳۲۴ توسط حکومت پیشه وری، ریل ها نیز جمع آوری شد.
امروز چشمان بسیاری از مردم تبریز با طلوع صبح، مشاهده گر طرح حجمی قونقا در میدان قونقاست که یادآور اجرای طرح های نوین در عصر قدیم توسط کسانی بود که آرامش و آسایش خود را در رفاه مردم شهر خود خلاصه کرده بودند، کسانی که سالهاست در زیر خاک آرمیده اند، اما آثار ماندگار آنها همچنان نوازشگر دیدگان و مایه غرور شهروندان تبریزی است.
درود و سلام خدا و بندگانش بر روح کسانی که با ابتکارات بکر خود نه تنها مردمان زمان خود را از خدماتشان بهره مند کردند، بلکه مایه مباهات و افتخار نسل های بعدی نیز شدند.
طرح حجمی قونقا در ابعاد یک دهم بزرگتر از اندازه واقعی توسط هنرمند و پیکر تراش نامی تبریز احد حسینی، در سال ۱۳۸۲ ساخته و در میدان قونقا نصب شد.