هرچند نقد سازنده و بیان کاستی های دستگاه های دولتی امری ممدوح بوده و شرط لازم هر اصلاح و پیشرفتی است اما استفاده غیرمنصفانه و جانبدارانه از ابزار رسانه برای تخریب وجهه یک دستگاه دولتی و نسبت کذب دادن به مسئولین آن بدون ارائه استنادات لازم، حتما یک کار غیرحرفه ای و غیر اخلاقی است.
به گزارش پایگاه خبری ریل نیوز، روزنامه فرهیختگان در نسخه مورخ ۲۴ دی‌ماه خود مطلبی را با سرتیتر «آمارها از افت عملکرد شاخص های فنی حمل و نقل ریلی خبر میدهد؛ سوزنبان مسیر راه آهن را تغییر میدهد؟ » منتشر نمود و در آن مطلب با استناد مطلق به گفته های یک انجمن صنفی و بعضی به اصطلاح کارشناسان و بدون توجه به پشت صحنه تخریب های این انجمن علیه راه آهن دولت سیزدهم، بصورت یک طرفه و غیرمنصفانه، گفته‌های مسئولان این انجمن‌ها را مبنا قرار داده و بدون اینکه نظر مسئولان راه آهن درباره ادعاهای انجمن و اشخاص مذکور را بشنود، نظرات آنان را بعنوان تیتر اول صفحه نخست روزنامه منتشر کرد!
جهت تنویر افکار عمومی و پاسخ به برخی مطالب کذب یا غیرمنصفانه یا غیر فنی نگاشته شده در مطلب مذکور، توضیحات ذیل ارائه میشود:
۱- روزنامه فرهیختگان در مقدمه مطلب خود پس از بیان آمار رشد ۹.۹ درصدی مسافران ریلی و کاهش یک درصدی تناژ بار ریلی در ۷ ماهه اول ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱ در عبارتی خلاف واقع گفته است که « از زمانی که مدیریت فعلی راه آهن بر سر کار آمده، همواره شنیده میشود که رکورد جابه جایی مسافر و بار در صنعت ریلی شکسته شده است این ادعا درحالی اســـت که کارشناســـان و فعالان صنعت ر یلی میگویند به لحاظ فنی این ادعا کاملا محل ایراد بوده و کتمان واقعیت های صنعت ر یلی است».
این در حالیست که مدیریت راه آهن با اتکا به آمار متقن و فنی (که در ادامه توضیح داده میشود) اعلام نموده که رکورد ۱۰۰ ساله تاریخ راه آهن در حمل مسافر ریلی در دولت سیزدهم (سال ۱۴۰۱ و نیز ۹ ماهه اول ۱۴۰۲) شکسته شده و پیش بینی میشود در انتهای امسال نیز با عبور از ۳۲ میلیون مسافر مجددا رکورد تعداد مسافر ریلی تاریخ کشور شکسته خواهد شد اما درباره حمل بار داخلی ادعای شکستن رکورد مطرح نشده است. البته در دولت سیزدهم رکورد حمل بار بین المللی و ترانزیت ریلی نیز شکسته شده که بر کسی پوشیده نیست.
۲- فرهیختگان در بخش بعدی که تیتر آن را « ادعای نادرست شکستن رکورد ۱۰۰ ساله » گذاشته نوشته است: «کارشناسان و فعالان صنعت ریلی میگویند رکوردشـــکنی در حمل مســـافر ریلی در ســـال ۱۴۰۱ و همچنین نیمه اول امســـال ادعای درســـتی نیســـت؛ چرا که شاخص کلیدی عملکرد حمل مسافر و بـــار ، به جای «نفر» و «تـــن»، «نفر –کیلومتر» و «تن-کیلومتر» است.»
از این روزنامه سوال میپرسیم که کدام مد حمل و نقلی (جاده ای، ریلی، دریایی یا هوایی) و در کجای دنیا مبنای آمار عملکرد حوزه مسافری خود را «نفر-کیلومتر» قرار میدهد که دوستان چنین انتظاری از راه آهن جمهوری اسلامی ایران دارند؟! و سوال بعدی اینکه آیا مبنا قرار دادن «تعداد» مسافران بدعتی جدید در راه آهن دولت سیزدهم است یا سالهاست که در دولت‌های مختلف همین معیار برای عملکرد حوزه مسافری استفاده شده است؟
مزید استحضار اینکه معاون مسافری شرکت راه آهن بعنوان مرجع رسمی محاسبه آمار حوزه مسافری ریلی ۷ سال است که در این مسئولیت بوده و در تمام این سالها و در دولت های مختلف معیار سنجش عملکرد حوزه مسافری «تعداد» مسافر بوده است. لذا به نظر میرسد که فعالان ادعایی صنعت ریلی خواسته‌اند مبنای محاسبه را به میل خود به گونه‌ای تغییر دهند که بتوانند شکسته شدن رکورد تاریخ ۱۰۰ ساله مسافری راه آهن در دولت سیزدهم و همچنین رکوردشکنی مجدد در سال ۱۴۰۲ را زیرسوال ببرند.
۳- در بخش بعدی روزنامه فرهیختگان با تیتر «دوپینگ با مسافران حومه ای» به موضوع قطارهای حومه ای اشاره داشته و بر اساس همان معیار غیر فنی «نفر-کیلومتر» مدعی شده که افزایش آمار مسافران ریلی به علت توجه به حوزه قطارهای حومه ای است!
هرچند راه آهن افتخار میکند که بتواند خدمت رسانی هرچه بیشتری به مردم عزیز حاشیه شهرهای بزرگ کشور داشته باشد و آنان را بوسیله قطارهای حومه ای ارزان قیمت و ایمن بین منزل تا محل کار یا تحصیل و … خود جابه جا نماید اما این نکته هم قابل توجه است که به لطف الهی در دولت سیزدهم مسافران ریلی هم در بخش بین شهری و هم در بخش حومه ای رشد داشته‌اند به نحوی که در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ شاهد رشد ۴۸ درصدی در مسافران حومه ای و رشد ۴۳ درصدی در مسافران بین شهری بوده‌ایم. مجددا تاکید میشود که در همه گونه‌های حمل و نقلی و در همه جای دنیا معیار بررسی عملکرد حوزه مسافری «تعداد» مسافران یعنی تعداد بلیط های فروخته شده است و استفاده از معیار «نفر – کیلومتر» بعنوان شاخص اصلی سنجش آمار عملکرد حوزه مسافری در دنیا مرسوم نیست. مضافا اینکه راه آهن دولت سیزدهم از همان مبنایی برای گزارش عملکرد خود استفاده میکند که سالها و دهه‌هاست که همین مبنا وجود دارد و بدعتی در این خصوص ایجاد نشده است. نمودارهای زیر عملکرد سالانه و همچنین ۹ ماهه حمل مسافر ریلی در سالهای مختلف را نشان میدهد.
۴- در بخشی از متن از قول کارشناسانی که نامی از آنها در گزارش برده نمی شود به شاخصی فنی‌تر با عنوان نفر کیلومتر اشاره و گفته می شود: «اما فعالان بخش خصوصی و کارشناسان با استناد به داده‌های فنی‌تر، میگویند در دو سال اخیر عملکرد صنعت ریلی بدتر شده است. به گفته آنان، شاخص دقیق و جامع اندازه‌گیری عملکرد حمل مسافر و بار در حمل‌ونقل ریلی، به جای «نفر» و «تن»، «نفرکیلومتر» و «تن‌کیلومتر» است. این دو شاخص نشان میدهد وضعیت صنعت ریلی آن‌طوری نیست که مدیران شرکت راه‌آهن میگویند، بلکه افت عملکردی در اغلب شاخص‌ها کاملا محسوس است»
ای کاش نگارنده محترم حداقل یک بار از مرجع تخصصی حوزه ریلی یعنی راه آهن در این خصوص سوال میپرسیدند تا اینطور به اسم استفاده از شاخص های تخصصی که مطمئنا عموم جامعه از آن اطلاعی ندارند، ابزاری برای حمله به دولت ایجاد نشود. اما در پاسخ به نگارنده محترم برای بررسی شاخص تن کیلومتر و نفر کیلومتر بهتر است نگاهی به عملکرد چند سال اخیر بیاندازیم تا ببینیم عبارت در دو سال اخیر عملکرد ریلی بدتر شده است اساسا مصداقی دارد؟
در سالهای مختلف شاخص های «تن کیلومتر» و «نفر کیلومتر» به شفافی و در دوره های مشخص اعلام عمومی شده است. از آنجا که شبکه ریلی برای حمل بار و مسافر در ایران از بستر واحد استفاده میکند و خطوط باری از خطوط مسافری جدا نیستند، هرگاه به دلایلی مانند کرونا حمل مسافر تقریبا متوقف شود، حمل بار با سرعت افزایش پیدا می کند و هرگاه به دلایلی مانند قطعی برق و گاز صنایع، بار برای جابجایی کم باشد، حمل مسافر افزایش می‌یابد. پس نگاه صرف به «تن کیلومتر» و «نفر کیلومتر» نمی‌تواند میزان استفاده و رشد حمل بار و مسافر را در شبکه ریلی نشان دهد.
آن چیزی که به صورت جامعتر عملکرد راه آهن را در شبکه ریلی نشان میدهد، «شاخص حمل» یعنی مجموع «نفرکیلومتر» و «تن کیلومتر» جابه جا شده است. در صورتی که شاخص حمل در دوره‌ای نزولی باشد می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد راه آهن افت داشته است. اما چه طور ممکن است که اساسا شاخص حمل که نشان دهنده مجموع عملکرد حوزه باری و مسافری است در سالهای ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ افزایش داشته ولی در گزارشی که به نظر میرسد، کارشناسان نویسنده آن مقاصد دیگری را دنبال می کنند، دولت سیزدهم به دروغ گویی و ادعای نادرست در انتشار آمار متهم میشود!
این افراد حتی در محاسبه میزان صرفه جویی سوخت حوزه ریلی در دو سال اخیر نیز فقط میزان حمل بار را مد نظر قرار میدهند و میگویند کاهش حمل بار موجب کاهش صرفه جویی مصرف سوخت شده است اما نمیگویند که در عین حال افزایش حمل مسافر نیز باعث ارتقای صرفه جویی مصرف سوخت کشور شده است. در واقع آنها از پرداختن به شاخص حمل یعنی مجموع عملکرد دولت سیزدهم در حوزه بار و مسافر ریلی فرار میکنند! در سال ۱۴۰۰ شاخص حمل ریلی حدود ۷ درصد رشد و در سال ۱۴۰۱ حدود ۵ درصد رشد داشته است.
۵- روزنامه فرهیختگان در ادامه موضوع کاهش بهره وری حمل و نقل ریلی را مطرح نموده و نوشته : «در واقع طی دو سال گذشته شاخص بسیار مهم «بهره وری متوسط ماهیانه واگنهای باری» که ملاک جذابیت سرمایه گذاری خصوصی در این بخش است، با رسیدن به ۸۳ هزار تن کیلومتر، افت حدود ۲۵ درصدی را نسبت به سال ۱۳۹۹ تجربه کرده است»
در این بخش یک کتمان حقیقت و یک مغالطه صورت گرفته است. کتمان حقیقت مربوط به کتمان اثرگذاری کرونا بر میزان حمل بار و مسافر ریلی است. آیا مقایسه آمار حمل بار ریلی بین سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ بدون در نظر گرفتن اثر بیماری کرونا علمی و منصفانه است؟ در سال ۱۳۹۹ که دوران اوج همه گیری بیماری کرونا بود، بصورت طبیعی شاهد افت شدید مسافرت ها از جمله مسافرت ریلی بودیم. در نتیجه با کاهش تقاضای سفر و خلوت شدن شبکه ریلی از قطارهای مسافری، هم عمده ظرفیت خطوط ریلی به حمل بار اختصاص یافت و هم لکوموتیوهایی که مشترکا در حوزه باری و مسافری استفاده میشوند به طور کامل به حمل بار اختصاص یافتند. در نتیجه شاهد یک جهش مشهود در حمل بار ریلی در سال ۱۳۹۹ بودیم. اما در سال ۱۴۰۰ و سالهای بعدی با برچیده شدن بساط کرونا و افزایش شدید تقاضای مردم برای مسافرت با قطار، دو عامل جهش حمل بار در سال ۹۹ یعنی خطوط ریلی و لکوموتیوها، مجددا به حوزه مسافری برگشتند و طبیعتا شاهد افزایش جا به جایی مسافر و کاهش حمل بار بودیم. اما کارشناسان و انجمن های مذکور هیچ وقت این بخش از واقعیت را برای مخاطبشان روایت نمیکنند.
و اما بخش مغالطه آمیز این بخش از نوشته فرهیختگان موضوع بهره وری واگن های باری است. فرهیختگان به نقل از آمارهای یک انجمن صنفی مینویسد در سال ۱۴۰۱ نسبت به ۱۴۰۰، علیرغم رشد ۵.۷ درصدی تعداد واگنهای شبکه ریلی، میزان حمل بار (تن-کیلومتر) ۸.۱ درصد کاهش یافته و در نتیجه بهره وری کل واگن ها کاهش یافته است و الی آخر. این مغالطه فنی و زیرکانه شاید توسط عموم قابل خدشه نباشد اما اهالی فن میدانند که اولا به گواهی آمار برای اولین بار تولید سالانه واگن باری در دولت سیزدهم از ۱۰۰۰ عدد بالاتر رفت و اساسا با مشوق های راه آهن در این دولت، سرمایه گذار بخش خصوصی به سمت سرمایه گذاری در این حوزه هدایت شد به نحوی که رکورد تولید واگن باری نو در هر دو سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ و با رشدهای بسیار قابل توجه شکسته شد. نمودار زیر به خوبی نشان دهنده این واقعیت انکار ناپذیر است.
ثانیا وقتی سفارش گذاری بخش خصوصی و تولید واگن بیش از ظرفیت پاسخگویی خطوط ریلی و نیز ناوگان کشش باشد، کاهش سیر واگن ها و کاهش شاخص بهره وری کل طبیعی است. بعبارت دیگر وقتی تعداد واگن باری افزایش پیدا کند اما تعداد لکوموتیو ثابت مانده باشد و همچنین اگرخطوط ریلی دارای ترافیک سنگین بوده و امکان سیر بیشتر واگنهای باری در شبکه نباشد، طبیعتا سیر بخشی از واگن های باری کاهش پیدا خواهد کرد. البته ممکن است پرسیده شود که چرا ظرفیت خطوط ریلی یا ناوگان کشش به قدر کافی و متناسب رشد نکرده تا امکان استفاده حداکثری از واگن ها فراهم شود؟
این پرسش درست، پاسخ تلخی دارد. پاسخ آنکه وقتی برخی مسئولان در دهه گذشته الزامات توسعه خطوط و ناوگان کشش را فراهم ننموده اند چگونه از صنعت ریلی انتظار توسعه ناوگان و شبکه را داشته باشیم؟ ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید، تسهیلات تبصره ۱۸ و ظرفیت بند الف ماده ۵۷ قانون برنامه ششم توسعه و … همه منابعی بوده اند که بایستی طبق قانون به حوزه ریلی واگذار میشد تا این حوزه بتواند متناسب با نیازهای کشور در این سالها رشد کند اما دریغ و افسوس که بروکراسی پیچیده و به اصطلاح برخی افراد خودتحریمی مانع از تزریق این منابع به حوزه ریلی شده است. البته زنده کردن این فرصت های قانونی به جد در دستور کار و پیگیری راه آهن دولت سیزدهم است و مثلا در موضوع ماده ۱۲ گام‌های بسیار خوبی حاصل شده و نتایج آن به حول و قوه الهی از ماه های آینده قابل مشاهده خواهد بود.
۶- موضوع دیگر مورد اشاره در مطلب مذکور، نرسیدن به هدفگذاری برنامه ششم درباره بار و مسافر ریلی است. نگارنده به درستی مطرح نموده که طبق برنامه ششم توسعه قرار بود۲۰ درصدی از مسافر و ۳۰ درصدی از بار کشور توسط شبکه ریلی حمل شود اما نه تنها به این هدف نرسیدیم بلکه نسبت به ابتدای برنامه ششم عقبگرد نیز داشته ایم. نکته حائز اهمیت درباره این نقد صحیح اینست که هدفگذاری مذکور ذیل بند ب ماده ۵۷ قانون برنامه ششم توسعه صورت گرفته است اما این بند «ب»، بند «الف» نیز داشته که در واقع شرط لازم تحقق بند «ب» بود و متاسفانه فرهیختگان بصورت عمدی یا سهوی اشاره ای به آن نکرده است. در بند «الف» ماده ۵۷ برنامه ششم مقرر شده بود که ۱ درصد از درآمد نفتی دولت به حوزه ریلی اختصاص یابد که رقمی حدود ۱.۸ میلیارد دلار میشد. اما در طول سالهای برنامه ششم توسعه حتی ۱ ریال از این مصوبه به حوزه ریلی تخصیص نیافت. لذا توسل به این موضوع برای زیر سوال بردن مدیریت راه آهن دولت سیزدهم در سال پایانی برنامه ششم کاملا مغرضانه و غیرمنصفانه است.
۷- ممکن است برای مخاطبین جای سوال باشد که دولت سیزدهم چگونه برغم تنگناهای مالی و نیز محدودیتهای ناوگان و خطوط ریلی توانسته است رکورد تاریخ راه آهن در حمل مسافر را بشکند. برای این رکوردشکنی اقدامات مختلفی صورت گرفته است. اول اینکه راه آهن با چرخشی کردن قطارها از توقف اضافی قطارها در ایستگاه های مبدا و مقصد کاسته به نحوی که بهره‌وری قطارها افزایش یافته و از سوی دیگر، قطارهای مسافری بر خلاف گذشته که بعضا حتی با ۵ یا ۶ واگن هم تشکیل می شدند، همگی به صورت کامل و با میانگین ۱۰ واگن تشکیل می شوند. دوم اینکه راه آهن قطارهای در حال سیر در مسیرهای با مسافر کم و ضریب اشغال پائین ( ۴۰ تا ۵۰ درصد ضریب اشغال) را به مسیرهای پر تردد و مورد تقاضای بیشتر مردم جابجا کرده است. همچنین افزایش تقاضای سفر ریلی به دلیل قیمت مناسب و ایمنی و آسایش بالای قطار نسبت به سایر شقوق حمل و نقل باعث شده تا قطار گزینه اول مسافران باشد و ضریب اشغال واگن های مسافری به بیش از ۹۵ درصد برسد. این اقدامات و دلایل باعث شد تا شکستن رکورد جابجایی مسافر ریلی میسر شود.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که راه آهن دولت سیزدهم حل ساختاری مشکلات بلندمدت همچون رفع ناترازی بودجه و شکاف درآمدها و هزینه ها، تقویت بخش خصوصی واقعی صنعت ریلی، پرداخت بدهی های گسترده و چندین ساله داخلی و خارجی، ایجاد یا احیای برخی کریدورهای ترانزیتی در محورهای شمال_جنوب یا شرق-غرب، تحقق منابع قانونی حوزه ریلی همچون ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید، جبران زیان شرکت های مسافری، انضباط بخشی و شفافیت مالی فیمابین راه آهن و بخش خصوصی، فراهم کردن الزامات سیر هرچه ایمن تر قطارها از جمله ممنوعیت سیر واگن های باری بدون سیستم ترمز مطمئن و بسیاری اقدامات ریز و درشت دیگر را وجهه همت خود قرار داده است که شرح مبسوط این اقدامات را به فرصتی دیگر موکول میکنیم.
به هر تقدیر در مطلب حاضر سعی شد تا حدی به ابهامات و بعضا اتهامات وارد شده به راه آهن دولت سیزدهم پاسخ داده شود هرچند از اصحاب محترم رسانه بویژه روزنامه وزین و ارزشمند فرهیختگان انتظار میرفت قبل از انتشار شبهه و جهت رعایت وزن علمی مطلب، نظر راه آهن جمهوری اسلامی ایران را نیز جویا میشد و سپس به صورت منصفانه به تحلیل عملکرد راه آهن دولت سیزدهم میپرداخت.